Ποιοι αναδεικνύονται οι σημαντικότεροι Έλληνες και Ελληνίδες στη νεότερη ιστορία της χώρας

 

• Ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Μίκης Θεοδωράκης αναδεικνύονται ως οι δύο σημαντικότερες προσωπικότητες στον χώρο της Μουσικής, ενώ η Μαρία Κάλλας εισέρχεται στην πρώτη 5άδα κυρίως λόγω της στήριξης της από πολίτες που τοποθετούνται πολιτικά στο κέντρο και τα δεξιά του πολιτικού φάσματος.
• Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος καταγράφεται με μεγάλη διαφορά ως ο σημαντικότερος Έλληνας της νεότερης Ελλάδας στον χώρο του Κινηματογράφου, της Ζωγραφικής και του Θεάτρου, ενώ ο Θόδωρος Αγγελόπουλος εμφανίζεται στην πρώτη 5άδα κυρίως λόγω της εξαιρετικής δημοφιλίας του μεταξύ των αριστερών πολιτών. Τέλος, ο Κάρολος Κουν επίσης εισέρχεται στην 5άδα, καθώς επιλέχθηκε από μεγάλη μερίδα μεγαλύτερων ηλικιακά πολιτών.
• Ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Κωνσταντίνος Καβάφης αναδεικνύονται ως οι σημαντικότεροι Έλληνες στον χώρο της Λογοτεχνίας, με την δημοφιλία τους να καταγράφεται υψηλή μεταξύ όλων των δημογραφικών κατηγοριών. Τέλος, ο Γιάννης Ρίτσος εισέρχεται στην πρώτη 5άδα κυρίως λόγω της ψήφου των αριστερών αλλά και των ηλικιακά νεότερων πολιτών.
• Στον χώρο της Πολιτικής ξεχωρίζουν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Ιωάννης Καποδίστριας, ενώ την 5άδα συμπληρώνουν πρόσωπα που συνδέονται έντονα με τους τρείς ιστορικά κυρίαρχους πολιτικούς χώρους στην Ελλάδα: O Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Ανδρέας Παπανδρέου και ο Άρης Βελουχιώτης.
• Στον χώρο του Αθλητισμού ξεχωρίζουν ο Νίκος Γκάλης και ο Γιάννης Αντεντοκούμπο, ενώ ο Πύρρος Δήμας ανιχνεύεται στην πρώτη 5άδα κυρίως λόγω της ψήφου των κεντρώων και των μετριοπαθέστερων δεξιών πολιτών.
• Μεταξύ των προσωπικοτήτων που σχετίζονται με την περίοδο πριν την Επανάσταση του 1821 αλλά και με τους ίδιους τους αγώνες για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας, πρώτος με εξαιρετικά μεγάλη διαφορά ανιχνεύεται ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.
• Τέλος, στον χώρο των Επιστημών, ξεχωρίζει ο Γεώργιος Παπανικολάου, απολαμβάνοντας τη στήριξη όλων των δημογραφικών κατηγοριών, ενώ ο ακολουθούν ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή και ο Μανόλης Ανδρόνικος, κυρίως λόγω της στήριξης τους από πολίτες μεγαλύτερης ηλικίας.

 

Τα αποτελέσματα της έρευνας σχολιάζει ο:

Κωστής Καρπόζηλος, Ιστορικός, Διευθυντής Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)

Ο θρίαμβος του κανόνα

Αυτή είναι η πρώτη αίσθηση που αποκομίζει κανείς από την έρευνα της ProRata για τις «σημαντικότερες προσωπικότητες της Νεότερης Ελλάδας». Διατρέχοντας σχεδόν όλες τις σχετικές κατηγορίες αναδύεται ένας υπόρρητος και αρραγής κανόνας αναμενόμενων απαντήσεων. Συχνά στο δημόσιο λόγο οι αναφορές στην ελληνική κοινωνία επιμένουν στην πόλωση της περιόδου της κρίσης και το αποτύπωμά της στη διαμόρφωση αντιπαραθετικών αντιλήψεων γύρω από το παρελθόν και το παρόν της χώρας. Η διαπίστωση προφανώς ισχύει. Τα χρόνια της κρίσης σφραγίστηκαν από την επαναξιολόγηση παγιωμένων ιεραρχήσεων και τη διαμόρφωση ανταγωνιστικών αφηγήσεων γύρω από την ιστορία. Την ίδια στιγμή όμως έρευνες όπως αυτή, δείχνουν και μία άλλη όψη: την ύπαρξη ενός πεδίου συγκλίσεων που συντίθεται από αυτοματοποιημένες και εμπεδωμένες αποκρίσεις. Το παράδειγμα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη -στα σχετικά με τις προσωπικότητες του 1821 – είναι το πλέον χαρακτηριστικό. Ενδεχομένως αυτή η σύγκλιση υπογραμμίζει και την ειδικότερη συγκυρία στην οποία βρισκόμαστε: μια στιγμή νηνεμίας κοινωνικής, συσπείρωσης γύρω από τα σύμβολα εξαιτίας της πανδημίας, αναφοράς στο γνώριμο και στο οικείο έναντι του απρόβλεπτου.

Η ύπαρξη του κανόνα επιβεβαιώνεται από τις ελάχιστες αξιοσημείωτες αποκλίσεις. Νέοι και ηλικιωμένοι, αριστεροί και δεξιοί εμφανίζονται να έχουν κοινές αναφορές και κυρίως ένα κοινό αξιακό σύστημα που υπαγορεύει τις ανάλογες απαντήσεις. Η κύρια ορατή διαφοροποίηση εντοπίζεται στο πεδίο της πολιτικής ιστορίας. Εκεί όσο διατρέχουμε τον άξονα της πολιτικής αυτοτοποθέτησης από την αριστερά προς τη δεξιά, τόσο η μορφή της πρώτης επιλογής μεταβάλλεται: Άρης Βελουχιώτης, Ελευθέριος Βενιζέλος, Ιωάννης Καποδίστριας. Το παράδοξο είναι ότι αυτή η διακύμανση εξαϋλώνεται στον ηλικιακό άξονα με τον Ελευθέριο Βενιζέλο να είναι η πρώτη επιλογή και τον Ιωάννη Καποδίστρια να ακολουθεί.

Πιστεύω ότι αν κάνουμε ένα βήμα πίσω από τις όποιες αποκλίσεις -που στην πλειονότητα τους είναι δευτερεύουσες έτσι και αλλιώς- η συνολική εικόνα παραπέμπει σε μια εξαιρετικά συντηρητική συνθήκη. Συντηρητική διότι παραπέμπει σε μια τοιχογραφία όπου κυριαρχεί η μορφή του “μεγάλου άνδρα” με εκείνα τα χαρακτηριστικά τα οποία κληροδοτεί μία συγκεκριμένη αντίληψη σπουδαιότητας. Η έμφυλη μονοφωνία είναι διαγενεακή και διατρέχει εξίσου το πολιτικό φάσμα. Με τον τρόπο της, υποδεικνύει και κάτι ακόμα: την ισχνή συγκρότηση ενός αντίπαλου δέους, την ανυπαρξία ενός εναλλακτικού κανόνα, την απουσία συμβολικών ή άλλων ρωγμών που θα αποτύπωναν την έμπρακτη αμφισβήτηση της αυτονόητης εξίσωσης “σημαντικότεροι Έλληνες”=“σημαντικότεροι άνδρες”.

Προφανώς η ίδια η έννοια του “σημαντικού” ανοίγει με τη σειρά της διαδοχικά ερωτήματα γύρω από το πώς συγκροτούνται οι αξιολογικές αποτιμήσεις. Οι ιστορικοί, σε γενικές γραμμές, είμαστε επιφυλακτικοί με την απαίτηση να σκεφτούμε με τρόπο που θυμίζει τις λίστες των παθιασμένων μουσικόφιλων στο HighFidelity. Την ίδια στιγμή που ανακύπτει η ανάγκη της κατάταξης, προκύπτει το κεντρικό ερώτημα “βάσει ποιου κριτηρίου”. Ησπουδαιότητα που αποδίδουμε σε κάτι δεν είναι αυταξία, αλλά το σημείο συνάντησης υπόρητων διεργασιών και αναζητήσεων. Ποιος είναι για παράδειγμα ο σπουδαιότερος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών; Δεν μπορεί να υπάρξει συμφωνία, αν δεν συμφωνήσουμε πρώτα στο πώς ορίζουμε τη σπουδαιότητα. Υπό την οπτική αυτή, η έρευνα της ProRataείναι εξαιρετικά χρήσιμη διότι καταδεικνύει -μέσα από τις συγκλίσεις που αποτυπώνει- μία υπόρρητη συμφωνία γύρω από τα κριτήρια της αποτίμησης.

Όσο πλησιάζουμε στην επέτειο των 200 ετών από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, είναι βέβαιο ότι έρευνες όπως η σημερινή θα πληθαίνουν. Είναι σαφές ότι η επέτειος, όπως κάθε επέτειος, τροφοδοτεί και τροφοδοτείται από την αποτίμηση του παρελθόντος και την αίσθηση ότι είναι ώρα να συζητήσουμε εκ νέου τους δύο τελευταίους αιώνες. Παραμένει ένα ανοιχτό στοίχημα αν η ελληνική κοινωνία θα πορευτεί με μια αναπαλαίωση στερεότυπων αναφορών όπου οι ήρωες θα εναλλάσσονται με μάρτυρες ή το σχήμα αυτό θα μπορεί να το διασαλεύσει -ή έστω αναστατώσει- μια διαφορετική προσέγγιση που θα αναζητήσει εναλλακτικά σημεία αναφοράς. Οι NewYorkTimesτο 2019 εγκαινίασαν ένα εντυπωσιακό πρότζεκτ που μετακινούσε την αφετηρία της σύγχρονης αμερικανικής ιστορίας από το 1776 -το έτος του αμερικανικού Αγώνα για την Ανεξαρτησία- στο 1669. Στη χρονιά δηλαδή που το πρώτο καράβι με σκλάβους έφτασε στις αμερικανικές ακτές. Η ριζοσπαστική αυτή οπτική, προέκρινε μια διαφορετική ανάγνωση της “σπουδαιότητας” του παρελθόντος: είναι μια ανάγνωση συμβολική, αλλά και ταυτόχρονα παραγωγική διότι καταδεικνύει το πόσο κομβική υπήρξε η δουλεία -και το καθεστώς της ανισότητας που τη διαδέχθηκε- στην ιστορική διαδρομή των Ηνωμένων Πολιτειών.

Θα πρέπει να ξανασκεφτούμε γύρω από τα σύμβολα και το παρελθόν. Και ίσως εκεί να βρούμε αφετηρίες για το πώς μπορούμε να ανανεώσουμε τα αξιολογικά κριτήρια της “σπουδαιότητας”. Στην έρευνα της ProRata υπάρχει ένα σημείο με εξαιρετικά ριζοσπαστικό φορτίο: είναι η κατάταξη των “σπουδαιότερων Ελλήνων” στο πεδίο του αθλητισμού. Εκεί, αν αλλάξει κανείς την εστίασή του, η εικόνα τροποποιεί τα όρια του ποιον θεωρούμε πλέον Έλληνα: ένας γιός Ελλήνων μεταναστών από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ένα παιδί μεταναστών στην Ελλάδα που μεγάλωσε δίχως χαρτιά, ένας ομογενής μετανάστης από την Αλβανία καταλαμβάνουν τις τρεις πρώτες θέσεις. Θα τολμούσα να πω ότι η επιλογή αυτή καταδεικνύει μια σημαντική μετατόπιση: την αυτονόητη πλέον αποδοχή της ιδέας ότι η ελληνικότητα δεν είναι μια στατική υπόθεση, αλλά μια δυναμική διαδικασία που συνδέεται άρρητα με τη μετακίνηση των ανθρώπων στο χώρο και στο χρόνο. Αυτό από μόνο του είναι κάτι το εξαιρετικά σπουδαίο.

το κείμενο δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών 

Δείτε ολόκληρη την έρευνα εδώ